Wandeling langs Stolpersteine en andere gedenkwaardige plekken van Joodse slachtoffers van de tweede wereldoorlog.
- Details
- Hits: 299
Wandeling langs Stolpersteine en andere gedenkwaardige plekken van Joodse slachtoffers van de tweede wereldoorlog
Heemkundevereniging Galopia Gulpen www.galopia.nl
Beknopte historie:
Al in de dertiende eeuw namen joden deel aan het economisch verkeer in het zuiden en het oosten van de Lage Landen. Ze vestigden zich in steden als Aken, Heerlen, Maastricht Hasselts, Leuven en meer, maar door economisch slechte tijden en sociale en religieuze spanningen verdwenen ze weer vrijwel helemaal in de 14e eeuw.
Halverwege de 18e eeuw kwamen ze in grotere getalen terug en gingen toen wonen in plaatsen als Vaals, Gulpen, Heerlen, Eijsden en Meerssen.
De plaatselijke bevolking stelde zich meestal gematigd en onverschillig op naar deze groep, met name uit angst dat ze een beroep zouden kunnen doen op de openbare armenkas.
Ondanks deze houding en allerlei beperkende (overheids-)maatregelen om de toeloop van joden te beperken, groeide deze groep gestaag. Zo komt er in Nederland een grote en rijkgeschakeerde joodse gemeenschap en die vrijwel volkomen geïntegreerd waren.
En zo ontstond er ook in Gulpen een joodse gemeenschap van enige omvang.
Dit resulteerde bijvoorbeeld ook tot het oprichten van een synagoge (1823, tot 1935 in gebruik van de zelfstandige joodse gemeenschap Gulpen, afgebroken in 1947), een Joodse Begraafplaats (deze bestond al in 1746, waarschijnlijk op dezelfde plaats als deze nu gelegen is langs de Rijksweg N278 richting Maastricht) en een plaatselijke joodse school.
Foto van Synagoge op de Kiebeukel in Gulpen; synagoge staat rechts, met de rondboogvensters, links is de St.Petruskerk.
Tweede wereldoorlog:
Bij het begin van de tweede wereldoorlog kwamen de joden snel in de verdrukking; toen de Duitsers Nederland op 10 mei 1940 bezetten, maakten zij een einde aan het gelijkwaardig burgerschap voor Joden. Al vlug namen het aantal vrijheids-beperkende maatregelen toe, bijv. ten aanzien van bezoek aan bioscoop, theater en café. Ook de parken en het openbaar vervoer waren taboe. Op 2 mei1942 werd vervolgens de beruchte zes-puntige gele ster ("Jodenster") ingevoerd zodat heel zichtbaar werd wie Jood was.
De joden werden zo steeds verder geïsoleerd uit de samenleving met als dieptepunt de deportaties. In deze oorlogsjaren zijn in Gulpen 2 momenten geweest waarop onze Joodse medeburgers groepsgewijs werden opgepakt; op 25 aug 1942 onder het mom van een oproep tot werkverruiming en op 9 april 1943 de deportatie van alle overgebleven Joodse bewoners. Daarna woonden er "officieel" geen joodse medemensen meer in Gulpen, maar er waren wel nog onderduikers zoals later bleek.
Zo kende Gulpen in totaal 36 slachtoffers van de Holocaust; de lijst van de slachtoffers is te zien op een plaquette bij het joods monument op de Dorpstraat in Gulpen.
Stolpersteine:
Stolpersteine ("Struikelstenen") is een project van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig. Het is een over geheel Europa verspreid monument voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme. Demnig brengt gedenktekens aan op het trottoir voor de vroegere woonhuizen van mensen die door de nazi's verdreven, gedeporteerd, vermoord of tot zelfmoord gedreven zijn. De kunstenaar noemt ze Stolpersteine omdat je erover struikelt met je hoofd en je hart, en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen (voor meer info zie de site www.stichting-stolpersteine.nl )
Voor het plaatsen van de Stolpersteine in Gulpen is gekozen om die plekken te markeren van waar af de Joodse bewoners gedeporteerd zijn dan wel aan het oorlogsgeweld zijn overleden; dit leidde tot 17 Stolpersteine op 4 plaatsen in Gulpen; 16 personen die gedeporteerd zijn vanaf dat betreffende adres en 1 persoon die daar zelfmoord pleegde.
Wandeling:
De wandeling start bij de plaquette op het W. Alexanderplein nabij de Rijksweg / brug over de Gulp. (op dit plein is er tevens gelegenheid om te parkeren)
Hier op het W. Alexanderplein stonden tijdens de oorlogsjaren een aantal huizen aan "de Gats"; zie bijgaande foto, genomen tijdens de oorlog en na de bevrijding. De witte huizen aan de Gats lagen parallel aan de Gulp.
Woningen aan de Gats; links tijdens de bevrijding, de rechtse foto is van enige tijd later.
Hierin woonden een aantal joodse inwoners; 7 van deze bewoners zijn uit Gulpen gedeporteerd.
In Gats 59 woonden:
Martha Wijnhuisen, geb. in Gulpen op 01-05-1899
Philip Wijnhuisen, geb. in Gulpen op 21-06-1894
Regina-Rosa Weinhuisen-Seelman, geb. in Dellwig-Essen op 05-03-1907
Johanette Seelman-Salomon, geb. in Treis am Main op 10-09-1874
Annie Wijnhuisen-Heijdt, geb. in Keulen op 08-10-1896
Walther Wijnhuisen, geb. in Vaals op 29-07-1925
Martha, Philip (en ook Sibilla en Julius) zijn kinderen van Karel Wijnhausen en Henriëtta Robens. Alle vier de kinderen zijn hier geboren maar verlaten Gulpen enkele malen.
Martha Wijnhuisen woont eerst, net als broer Philip op de Gats 59. Ze begint een sigarenwinkeltje naast het huis van haar broer op Gats 60. Maar het wordt al vroeg in de oorlog verboden voor joden om een winkel te hebben. In januari 1942 ontvangt de gemeente een brief van Reichskommisar Protzman met de vraag of de winkel daadwerkelijk gesloten is en of er nog voorraden en/of machines aanwezig zijn.
De aanwezige goederen worden 4 maart onteigend en, zover inmiddels nog niet bedorven, beschikbaar gesteld aan de bevolking (de gemeente heeft deze voorraden meteen verkocht aan de Coöperatie en de Bazar). Op 2 juli wordt ook haar telefoon opgeheven.
Martha wordt, samen met broer en schoonzus, op 25 augustus 1942 opgepakt in het kader van werkverruiming en via Westerbork op transport gezet naar Auschwitz. Daar is ze op 31-08-1942 vermoord
Philip gaat in 1909 naar Viersen, van 1910 tot 1913 woont hij weer in Gulpen waarna hij nog 3 keer kortstondig weggaat om vervolgens terug te komen op 27 augustus 1923. Hij woont dan in de Gats op nr. 59. Hij huwt Regina Rosa Seelman, die samen met haar moeder Johanette Seelman Salomon bij hem intrekt.
De gevolgen van de bezetting worden voor Philip, zijn vrouw en inwonende schoonmoeder op verschillende manieren voelbaar. Zo wordt op 25 juni zijn herenfiets Simplex in beslag genomen en op 2 juli de telefoon.
Philip en Regina-Rosa worden op 20 augustus 1942 in het kader van de werkverruiming opgeroepen en komen op 26 augustus 1942 in Westerbork aan. Zij gaan op 25 mei 1943 met transport 65, bestaande uit 2862 personen waaronder 676 kinderen, naar Sobibor.
Omdat schoonmoeder Johanette Seelman-Salomon niet tot de groep “Jonge en gezonde mensen” behoort, blijft zij op dat moment nog in Gulpen achter, maar wordt later, op 9 april 1943, gedeporteerd en vermoord in Sobibor, 28-05-1943
Julius (geb. in Gulpen op 23-09-1891 verlaat Gulpen in 1920 en trouwt in Keulen met Annie Heijdt. Julius had zich na enige omzwervingen op 6 maart 1930 gevestigd op de Dorpstraat C17 in Gulpen. Daar biedt het gezin lunch en slaapgelegenheid aan. Al vrij snel na de
bezetting komt de terreur van de Duitsers; hun rijwiel wordt in beslag genomen (juni 1942), hun telefoon afgesloten (juli 1942) en Julius, die veekoopman en slager is, moet zich cfm. brief van 20 augustus 1942 voor werkverruiming melden; hij vreest het ergste en vertrekt naar België. Uiteindelijk wordt hij daar in Mechelen opgepakt (vandaar dus geen Stolperstein in Gulpen) , naar kazerne Dossin gebracht en van daaruit met transport XV (476 personen) naar Auschwitz/Birkenau gedeporteerd en daar op 27 oktober 1942 vergast.
Zijn vrouw Annie Wijnhuisen-Heijdt en zoon Walter worden op 9 april 1943 in Gulpen opgepakt en dochter Henriëtte (geboren in Keulen), wordt op 9 juli 1943 opgepakt in Amsterdam (vandaar dus geen Stolperstein in Gulpen) ; Zij worden alle drie in juli 1943 vermoord in Sobibor.
Sibilla gaat ook verschillende keren uit Gulpen weg en vertrekt na haar huwelijk met Emile Gans naar Zevenaar en wordt van daaruit gedeporteerd (vandaar dus ook geen Stolperstein in Gulpen). Uiteindelijk wordt zij op 21 mei 1943 in Sobibor vermoord.
In Gats 61 woonde
Brunetta Hirsch Coopman, geb. in Gulpen op 28-09-1864,
Brunetta verhuist op 22 juni 1985 naar Luik. Na terugkomst in Gulpen trouwt ze op 18 december 1890 met Samuel Hirsch, een makelaar in paarden. Samuel overlijdt op 21 juni 1926, op 67-jarige leeftijd, in Gulpen. Brunetta wordt 9 april 1943 uit Gulpen gedeporteerd en vermoord in Sobibor, 30-04-1943
Als u richting het zebrapad / stoplicht loopt, ziet u op de zijkant van het pand van Enjoy Feestballonshop een plaquette ter gelegenheid van de bevrijding van Gulpen op 13 september 1944.
Steek op dit zebrapad over en ga rechtsaf de Rijksweg op. Voor huisnummer 25 liggen een drietal Stolpersteine ter nagedachtenis aan de familie Wijnhausen.
Hier woonden
Georg Wijnhausen, geb. in Gulpen op 06-04-1908
Henriëtte Wijnhausen-Gerson, geb. in Homberg (D) op 16-01-1908
Ludwig Wijnhausen, geb. in Heerlen, 08-06-1937
Sofie Gerson-Bach, geb. in Mönchengladbach op 20-11-1878
Georg verhuist met zijn ouders in mei 1908 naar Heer, verhuisd in 1922 naar Euschkirchen en keert een jaar later weer terug naar Heer. Zijn beroep is dan winkelbediende. Hij trouwt op 13 september 1935 in Heer met Henriëtte Gerson en verkast naar Maastricht. Georg (inmiddels koopman) en Henriëtte komen 13 februari 1937 naar Gulpen. Ze krijgen daar op 16 maart 1937 gezelschap van de moeder van Henriëtte, Sofie Gerson-Bach en zoon Ludwig wordt geboren (op 8 juni 1937 in Heerlen).
Ook zij krijgen te maken met de Duitse terreur; op 25 juni 1942 moeten ze hun rijwiel (Westland damesfiets no.29720) inleveren, in juli 1942 verdwijnt ook hun telefoon.
Georg krijgt vrij snel daarna problemen met de politie; op 30 juni 1942 om 09.30 uur wordt Georg in hechtenis genomen (bron; register voor de voorlopig Aangehoudenen in het Huis van Bewaring te Maastricht, register-D oorlogsmisdadigers). Vanuit dit “gesticht” wordt hij verplaatst naar het joods opvangcentrum in de prof. P.Willemsstraat en op 25 aug. overgedragen aan de Sicherheitspolizei in Maastricht. Hij is daar verenigd met zo’n 300 andere Joden die op diezelfde 25 augustus zijn aangehouden om te worden getransporteerd naar Westerbork, waaronder zijn vrouw Henriëtte en zoon Ludwig. Op 28 augustus worden ze, in 14 wagons met 608 gedeporteerden waaronder 122 kinderen, op transport gesteld naar Auschwitz. Henriëtte en Ludwig zijn bij aankomst in Auschwitz vrijwel zeker meteen naar de gaskamers geleid (hun overlijdensdatum is vastgesteld op 31-08-1942)
Georg is volgens documenten van het informatiebureau van het Nederlandsche Roode Kruis niet in Auschwitz aangekomen maar behoort hij tot de groep personen “die langere of kortere tijd in onderscheiden kampen hebben vertoefd”. In latere documenten is vermeld dat Georg waarschijnlijk bij Kosel van zijn vrouw en kind gescheiden is; deze zogenaamde Kosel-transporten hielden in dat treinen vanuit Westerbork een tussenstop maakten om Joden van de trein te halen om in te zetten voor arbeid (in totaal zo’n 3500 gezonde mannen vanuit verschillende landen die als dwangarbeider te werk werden gesteld bij grote projecten zoals aanleg snelweg of bouw fabrieken); de anderen reden door naar het “vernietigingskamp”.
De website van Yad Vashem, de alle gegevens over de vermoorde Joden verzamelt en publiceert, geeft aan dat Georg in Gräditz (Duitsland) of Grodziszcze (Polen) is gestorven aan tyfuskoorts op 31-08-1943.
Sofie Gerson-Bach, die in Gulpen is achter gebleven, is zo aangegrepen door het oppakken van haar schoonzoon en de deportatie van dochter en kleinzoon dat ze op 19-09-1942 thuis (door ophanging) zelfmoord pleegt.
We lopen over de stoep verder naar de ingang van de huidige winkelpassage bij huisnummer 45;
hier vinden we een drietal Stolpersteine voor de familie Gans.
Hier woonden:
Eva Francken-Gans, geb. in Vaals op 18-11-1862
Moyses Gans, geb. in Vaals op 24-11-1865
Pauline Gans-Löwenstern, geb. in Krefeld op 24-05-1873
Na de dood van haar man Theodoor Francken heeft Eva Gans eerst nog in Gulpen gewoond, maar verhuisd in 1936 naar Ingber. Ook daar krijgt ze met de dreiging en de terreur van de Duitse bezetter te maken; gelijktijdig met een aantal Gulpense joden wordt bij haar de telefoon in juli 1942 afgesloten. Als zij zich daarover beklaagt bij de Commissaris van de Koningin, Max de Marchant et d’Ansembourg, geeft deze burgemeester van Rijckevorsel de opdracht om mede in naam van de CdK haar gerust te stellen en meldt “dat het niet in de bedoeling ligt dat zij zal worden weggehaald”. Op 16 maart volgt een brief aan het bevolkingsregister in Den Haag dat op18 maart 1943 haar verhuizing is gelast naar Gulpen, bij haar broer. Haar broer Moyses en zijn tweede vrouw Pauline Löwenstern vergaat het net zo; nadat ook bij hen eerst de telefoon is afgenomen wordt aangegeven dat er ook voor hen geen “Sperrvermerk” is. Ze worden alle drie begin april 1943 opgepakt en via Maastricht naar Vught getransporteerd, barak 38b.
Op 9 mei 1943 gaan ze op transport naar Westerbork van waaruit op 11 mei 1943
een trein met 35 wagons met 1446 gedeporteerden (waaronder 180 kinderen) vertrok naar Sobibor.
Daar zijn onder ander Eva, Moyses en Pauline op 14 mei vergast.
We lopen verder en slaan op het einde van deze huizenrij links af, de Nieuwstraat in. Ruim 200 meter verderop aan de linkerkant stonden in de oorlog arbeidershuizen. Ter hoogte van voormalig huisnummer 22 vinden we drie Stolpersteine voor de familie Hertogs.
Hier woonden
Rebecca Wolff-Hertogs, geb. in Gulpen op 25-04-1865
Marcus Hertogs, geb. in Gulpen op 25-04-1870
Franziska Hertogs-Steinberger, geb. in Angenroth op 04-11-1877
Rebecca Wolff-Hertogs is op 24 april 1896 uitgeschreven naar Amsterdam maar komt op 4 maart 1896 weer terug in Gulpen, woont weer van september 1904 tot juli 1905 in Schaarbeek om dan weer terug te komen. Ze trouwt op 18 september 1905 in Gulpen met de 42-jarige meesterknecht Andries Wolff uit Amsterdam. Ze verlaten Gulpen om op 25 mei 1932 weer terug te komen. Op 13 juli 1932 overlijdt Andries in Heerlen (w.s. in het ziekenhuis). Rebecca blijft in Gulpen waaruit ze gedeporteerd wordt op 09-04-1943 en wordt vervolgens vermoord in Sobibor op 14-05-1943
Haar broer Marcus Hertogs blijft in Gulpen wonen en huwt daar met Franziska Steinberger, geb. in het Duitse Angenroth (het huidige Angenrod).
Zij krijgen twee kinderen, Henriëtta (overlijdt in 1954) en Elsa. Elsa is op 30 december 1937 uitgeschreven naar Amsterdam en op 28 april 1939 teruggekeerd naar Gulpen. Waar ze vervolgens is gebleven en/of wat er met haar gebeurd is, is niet terug te vinden.
Marcus en zijn vrouw Franziska wonen in Gulpen totdat ze gedeporteerd worden op 09-04-1943 Ze zijn vermoord in Sobibor op 14-05-1943.
We lopen verder de Nieuwstraat in, een stuk naar boven; in de bocht naar rechts gaan we bij de “Beatrixboom”, vlak voor de begraafplaats, linksaf de Prof. Cobbenhagenstraat in. Op het einde van deze straat kom je uit bij het Joods monument op de Dorpstraat. De kunstenaar Appie Drielsma (1937-2014) tekende het ontwerp, dat in hoofdlijn ook is opgericht in Mauthausen in Oostenrijk, evenals in enkele wereldsteden. Hij deed dit mede uit dankbaarheid omdat hij, ondergedoken bij de familie Prevoo in Gulpen, de oorlog overleefde.
“Het monument symboliseert een onderbroken levenslijn of –ritme en de eenvoud maakt de concentratie op het gebeurde mogelijk” aldus Appie Drielsma.
Naast het monument staat een plaquette van de heemkundevereniging Galopia met daarop de 36 Joodse slachtoffers van de Holocaust.
Als we het straatje “de Kiebeukel” (dat naast het monument ligt) inlopen, zien we na 30 mtr. rechts op een stenen pilaar een Jodenster met daaronder een plaquette en daaronder in keramiek de tekst “Hier stond van 1823 tot 1947 de synagoge”.
We lopen verder de Kiebeukel af, langs de protestantse begraafplaats met plaquette van de voormalige Nederlands Hervormde Leopoldkerk, lopen voor langs het gemeentehuis naar beneden, langs de RK kerk St. Petrus en dan de Wesselderstraat in. Als we na 25 meter, in de bocht links aan houden (het doodlopende gedeelte in) en langs het laatste huis (nr. 14) lopen komen we op een (kasseien) pad dat naar de Joodse Begraafplaats leidt.
Indien u de begraafplaats wilt betreden dient u de volgende regels in acht te nemen:
1. Op sjabbat en Joodse feestdagen zijn de begraafplaatsen gesloten
2. Joodse begraafplaatsen hebben eenzelfde heiligheid als een synagoge, dus onder meer:
- heren hebben het hoofd bedekt
- men lope niet over de graven maar volgt de paden
- de begraafplaats dient niet ter verpozing, dus geen etenswaren, muziek, zitten / leunen op zerken etc.
Joodse begraafplaats, Rijksweg N278 Gulpen
Na het bezoek aan de begraafplaats kunt u meteen buiten het poortje de trappen op; bovenaan linksaf. U loopt via de Rijksweg N278 weer Gulpen in. Na 300 meter, bij de oversteekplaats, komt u weer bij het startpunt van deze tocht uit.
36 Joodse slachtoffers van de Holocaust
(Plaquette bij het Joods monument en bij de Joodse Begraafplaats in Gulpen)
Naam Geboren Gedeporteerd Gestorven
Hirsch Coopman Brunetta Gulpen 28-09-64 Gulpen Sobibor 30-04-43
Coopman Jacob Gulpen 12-09-70 Den Haag Auschwitz 19-02-43
Coopman Mozes Gulpen 22-09-72 Amsterdam Sobibor 23-03-43
Francken-Gans Eva Vaals 18-11-62 Gulpen Sobibor 14-05-43
Gans Moyses Vaals 24-11-65 Gulpen Sobibor 14-05-43
Gans-Löwenstern Pauline Krefeld 29-05-1873 Gulpen Sobibor 14-05-43
Wolff-Hertogs Rebecca Gulpen 25-04-65 Gulpen Sobibor 14-05-43
Hertogs Markus Gulpen 25-04-70 Gulpen Sobibor 14-05-43
Hertogs-Steinberger Franziska Angenroth 04-11-77 Gulpen Sobibor 14-05-43
Hertogs Hendrik Gulpen 13-06-67 Amsterdam Auschwitz, 05-10-42
Cutzien-Hertogs Selma Gulpen 24-02-96 Amsterdam Auschwitz, 31-01-44
Hertogs Hugo Gulpen 28-10-04 Amsterdam Tröbitz (D), 14-05-45
Hertogs Leo Gulpen 22-11-73 Rotterdam Auschwitz, 26-10-42
Hertogs Rebecca Gulpen 22-05-64 Apeldoorn Auschwitz, 25-01-43
van Dam-Hertog Wilhelmina Gulpen 24-01-81 Amsterdam Sobibor, 02-04-43
van Dijk-Heuman Gisella Gulpen 08-02-98 Amsterdam Auschwitz, 07-09-42
Heuman Frida Gulpen 21-11-92 Rotterdam Auschwitz, 22-10-42
Labzowski-Heuman Laura Gulpen 11-12-94 Amsterdam Sobibor, 05-03-43
de Winter-Heuman, Hilda Gulpen 07-03-03 Rotterdam Sobibor, 23-07-43
Hartog-Heuman Carolina Gulpen 15-01-57 Amsterdam Sobibor, 05-03-43
Hirsch Henriëtte Gulpen 27-12-55 Amsterdam Sobibor, 13-03-43
Soesman Eugène Gulpen 09-09-93 Amsterdam Sobibor, 02-07-43
Gans-Weinhuisen Sebilla Gulpen 31-10-92 Zevenaar Sobibor, 21-05-43
Wijnhuisen Martha Gulpen 01-05-99 Gulpen Auschwitz, 31-08-42
Weinhuisen Phillip Gulpen 21-06-94 Gulpen Sobibor, 28-05-43
Weinhuisen-Seelmann Regina-Rosa Dellwig 05-03-07 Gulpen Sobibor, 28-05-43
Seelman-Salomon Johanette Treis am Main10-09-74 Gulpen Sobibor, 28-05-43
Wijnhuisen Julius Gulpen 23-09-91 Mechelen (B) Auschwitz, 27-10-42
Wijnhuisen-Heijdt Annie Köln 08-10-96 Gulpen Sobibor, 09-07-43
Wijnhuisen Walter Vaals 29-07-25 Gulpen Sobibor, 09-07-43
v.Zwanenbergh-Wijnhausen Antoinetta Gulpen 04-09-56 Uden Sobibor, 16-04-43
Wijnhausen Georg Gulpen 06-04-08 Gulpen Gräditz, (D) 31-08-43
of Grodziszcze (P)
Wijnhausen-Gerson Henriëtte Homberg (D) 16-01-08 Gulpen Auschwitz 31-08-42
Wijnhausen Ludwig Heerlen 08-06-37 Gulpen Auschwitz 31-08-42
Gerson-Bach Sofie Mönchengladbach20-11-78 n.v.t. Gulpen 19-09-42
Markens-Wijnhausen Wilhelmina Gulpen 04-03-82 n.v.t. Amsterdam 30-05-43
Stolpersteine Gulpen:
Stolpersteine Gulpen is een initiatief van de Heemkundevereniging Galopia uit Gulpen 
en gesubsidieerd door de Gemeente Gulpen-Wittem
Bronnen:
- De voornaamste bron voor deze wandeling is het boek “De Joodse gemeenschap in Gulpen” in 2016 uitgegeven door Heemkundevereniging Galopia, onder redactie van Fons Meijs.
Een groot deel van bovenstaande tekst is daaruit, met toestemming, over genomen.
Dit boekje is onder andere te koop bij de Primera, Looierstraat 35-37 in Gulpen. - Archief Heemkundevereniging Galopia Gulpen
- Archief van het centrum voor regionale geschiedenis Rijckheyt in Heerlen
Meer informatie over Gulpen en Heemkundevereniging Galopia vind u op: www.galopia.nl
