kruistocht vanuit Gulpen over Dolsberg, Beertsenhoven en Heesel

Details

Hits: 3363

Deze wandeling voert via de de Kiewegracht, Dolsberg, Maastrichterweg, plateau van Margraten-Ingber en de Heesel langs diverse geplaatste veldkruisen. Niet alleen kruisen komen we tegen maar ook zitbanken en herdenkingsstenen, die uit piëteit door nabestaanden zijn geplaatst.De lengte van de tocht is circa 8,5 km. Door de keuze van een afsnijding, zie stippellijn op de kaart, kan de route met circa 2 km verkort worden. De tocht kent drie aardige hoogteverschillen: 20 meter in Gulpen, 74 m bij de beklimming van de Dolsberg en 86 m bij de route van Beertsenhoven naar het plateau van Margraten-Ingber.

Op de kaart worden weergegeven:
- in zwart de complete route; in zwart gestippeld een afkorting van de route;
- in rood het verloop van de Via Regia Maastricht-Aken tot circa 1756, in westelijke richting over Gulpen, Beversbergweg, Scheulder Landstraat, Scheulder en Bemelen, ongeveer parallel de huidige Rijksweg;
- in blauw het nieuwe tracé van Via Regia na 1756 tussen Gulpen en Maastricht, nu over Ingber, Margraten en Cadier en Keer, een beetje parallel aan de huidige Rijksweg.

Het startpunt is bij het busstation: van Gulpen, gelegen op de kruising Rijksweg en burgemeester Teheuxweg. Onderstaand

wordt de route en de objecten, die langs de weg te zien zijn, beschreven maar wordt ook ingegaan
op wat verder zoal op de route te zien is. Komende van de Rijksweg steekt men bij Friture An en Piet en brasserie de Gaarekieker de Rijksweg over en slaat rechtsaf. Gaarekieker verwijst naar de carnavalsvereniging en de Gulpenaar die over de onderste deurhelft naar buiten kijkt. Bij Rijksweg 73 komen we de eerste "Stolperstein" of struikelsteen tegen. Hij herinnert aan 14 oktober 2004, de dag dat de 12-jarige Maud, die met haar fiets op weg was naar de middelbare school, verongelukte.

Bij de kruising slaan we linksaf. Hier stak ook de Via Regia de huidige Rijksweg over (waar nu de garage staat). Deze volgen we tot op de helling die na de Gulpovergang begint komt. Tegenover Nieuwstraat 42 staan in een privétuin, tegen de zijgevel van een dierenartsenpraktijk, twee gietijzeren kruisen. Een kruis heeft boven, links en rechts van de corpus een lotusbloem als versiering. Aan de voet van het kruis staat een gevleugelde engel met gekruiste armen. Van het andere kruis zijn de benen en armen voorzien van sierlijke ranken en bloemmotieven. De corpus is in carrévorm omgeven met wijnranken. Van hieruit verlopen naar de benen en armen van het kruis ook weer wijnranken. Deze monden uit in  met behulp arcades gevormde ruiten. In deze ruiten zijn de symbolen aangebracht van de vier evangelisten:- adelaar, symbool van de evangelist Johannes;
- stier, symbool van de evangelist Lucas;
- gevleugeld kinderkopje, symbool van de evangelist Matheus;
- leeuw, symbool van de evangelist Marcus.
Onder de corpus en de ruit is een lotusbloem weergegeven waaruit drie korenaren spruiten.

Verdergaande lopen we over een brug over de Gulp die naar de Verlengde Nieuwstraat leidt. Deze brug was er niet altijd, de Via Regia liep door de rivierbedding. Boven aan de helling staat een lindeboom. Deze herinnert aan de 50. verjaardig van H. M. koningin Beatrix. Vroeger stond midden tussen de drie wegen een boom. Deze was geplant bij gelegenheid van het huwelijk van H. M. koningin Juliana en prins Bernhard. De Via Regia verliep van hieruit links van het kerkhof. Het verkeer kon tot ca. 1925 enkel van hieruit naar rechts richting Wijlre. Achter de linde is de kerkhofmuur en het kerkhof te zien. Dit kerkhof is al zeer lang als zodanig in gebruik getuige de Frankische grafzerken die rond 1925 gevonden werden bij de aanleg van de een rechte verbinding naar Wijlre. Rechts van de lindeboom is ook de oude kerktoren te zien. Deze behoorde vroeger tot de parochiekerk. De erbij horende kerk werd bij de oplevering van de nieuwe kerk in 1926 afgebroken. De toren was echter veel ouder dan de kerk. Waarschijnlijk stamt deze uit de 11. of 12.-eeuw. Het was een toren van waaruit vuursignalen konden worden gegeven en waarin men bij onraad een veilige plek kon vinden. De plek heet dan ook wel Lichtenberg.

Bij de Beatrixboom slaan we rechts af en bij de eerstvolgende kruising slaan we weer rechts af. Het is raadzaam de linker weghelft te gebruiken. Na circa 100 meter passeren we hoeve de Wijngaard. Deze bezit tevens een oud-adellijk herenhuis. In hoeverre deze hoeve iets met wijnbouw te maken heeft is niet bekend. Wel bekend is dat de hoeve in 1579 door troepen onder leiding van Lodewijk van Nassau, evenals de kerk en het dorp, geplunderd werd. De voorgevel is voorzien van speklagen, dat wil zeggen telkens enkele lagen baksteen afgewisseld met een laag mergelsteen. Dit duidt op een rijke bouwwijze. Het gebruik van mergel gebeurde in deze contreien slechts incidenteel, kennelijk was dit te duur. De straatzijde bezit tevens een ronde toegangspoort afgezet met Naamse steen. Uit schriftelijke bronnen is bekend dat tijdens het twaalfjarig bestand (1609-1621) herstelwerkzaamheden aan kerk en hoeve de Wijngaard werden uitgevoerd. Bij de hoeve en verder dalafwaarts loopt de Kiewegracht. Dat is een droge gracht die in vroeger tijd alleen water voerde na een behoorlijke regenval.

Verdergaande, de helling af, zien we op rechts een merkwaardig, bebost heuveltje. Dit is een motte, nauwkeuriger gezegd, een Abschnittsmotte, dat wil zeggen een separate heuvel die niet opgeworpen werd maar ontstond door het afsnijden van een heuvel. Op deze heuvel stond vroeger een vuurtoren of misschien wel een kasteel zoals vaak beweerd wordt: het oude kasteel als tegenhanger van het huidige kasteel Neubourg. Rechts van de motte zien we in de verte de Gulperberg met het Mariabeeld. Rechts van de weg, in het dal stroomt de Geul richting Wijlre. Het gebied tussen Wittem, Gulpen en Wijlre was vroeger zeer drassig, daarom vindt je slechts aan de rand, op de wat hoger gelegen delen, oude woonhuizen en boerderijen. Na de boerderij, aan de linker kant van de weg, slaan we links af en de klim naar de "Weg over de Dolsberg" begint. Deze weg werd waarschijnlijk vroeger in de winter, wanneer het dal te drassig was, gebruikt om via Beertsenhoven Wijlre te bereiken. In de zomer ging men voor 1865 onder langs de Dolsberg via Beertsenhoven naar Wijlre. De huidige gemeente-weg, voorheen provinciale weg naar Wijlre werd in 1865 aangelegd.

Na een flink stuk geklommen te hebben zien we aan de linkerkant een draaipoortje, hier ook wel tourniquet of steegel genoemd dat toegang verschaft voor een paadje dat afdaalt naar de Groeneweg. Daarachter zien we een drinkwaterbak en de steun voor een waterpomp. Als we verder klimmen zie we onder en naast de drinkbak een wateropvangbak, een soort put. Deze ving na een fikse regenbui het hemelwater op dat via de weg naar de Dolsberg richting het Geuldal stroomde. Het water werd gebruikt om het vee te drenken. De weg vervolgende zien we in een scherpe bocht een bank onder een uit de kluiten gewassen struik. Van hieruit heb je een
fantastisch uitzicht op de wijk Groeneweg , Gulpen en de Gulper-berg met zijn Mariabeeld. Daar verpozende en om je heen kijkende valt ook een boomkruis te zien. Tegen de boom is een kruis op een opmerkelijke wijze bevestigd. Opmerkelijk in die zin dat het naast een gebruikelijke montage met schroeven het ook nog met prikkeldraad aan de takken en stam bevestigd is, zoiets als een derde pijniging na eerst een doornenkroning en kruisiging. Ondanks de wat onopvallende plaats wordt het toch door menigeen gezien getuige de veldbloemen die soms bij het kruis achter een arm gestoken worden.
Halverwege tussen de steegel en deze bank kwam op 10 oktober 2010 de vader van Robert Gesink, tijdens de Bart Brentjens Challenge, zwaar ten val. Aan de opgelopen verwondingen overleed hij op 23 oktober 2010 in UM te Maastricht.

Als we de weg een stukje voortzetten staat aan de linkerkant een bank met een herinneringsboom aan een overledene die tijdens haar ziekte hier genoot van de rust en het uitzicht op haar directe woonomgeving, het Geuldal, Wittem, Wahlwiller en Partij. Zelfs Duitsland met de Sneeuwberg en windmolens en de Vaalserberg zijn goed te zien.

Voor we het bos ingaan valt aan de rechterkant tussen het welig tierend gras een grote kei op. Het houdt de herinnering in stand aan een jonge mountainbiker die hier op 30-11-2008 plotseling op 41 jarige leeftijd stierf.
Op deze plek was bij de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 een mitrailleursnest omdat men van hieruit zo'n goed overzicht heeft op het Geuldal. De weg afdalende, op het gebied van de voormalige gemeente Wijlre, heet de weg Dolsbergervoetpad. Na een flink stuk gedaald te zijn staat aan de rechterkant, op een grasveldje met welig tierend gras, planten en kruiden een zitbank met een boom. Deze groeit door een vrijgehouden gat in het zitvlak. Deze bank werd geplaatst bij het heuglijk feit van het berei-ken van de tachtigjarige leeftijd. Bij het afdalen is het uitkijken geblazen. De weg is behoorlijk stijl, hij is bezaaid met grove stenen en is behoorlijk uitgesleten door het vele water dat na plensbuien de helling afstroomt. Even verder dan de bank zien we aan de linker kant een dal waardoor de Maastrichterweg afdaalt. Ook zien we een zeer fraai vakwerkhuis waar in 1941 de familie Frijns woonde. Deze familie ontmoeten we later nog, als we bij het oorlogskruis aan de Heesel zijn gekomen. Na de tweede bocht heb je een mooi uitzicht over twee boerderijen. In de verte kan men de Sint Getrudiskerk en de Brand Bierbrouwerij in Wijlre ontwaren.

Verder afdalend komen we aan in het pittoreske gehucht Beertsenhoven bestaande uit twee woonhuizen en twee boerenhofstedes. Zelfs een soort pleintje ontbreekt niet. En gastvrij is men er. Bij het kruis, dat op het kruispunt van vier wegen staat, is een knielbankje aangebracht. Dit treft men maar zelden aan. Wat de plek bij het kruis nog wonderbaarlijker maakt is de tafel, gevormd door een boomstam en een bijbehorende zitbank. De tafel is voor de bezoeker zelfs al gedekt met een koffiekan en twee mokken. De koffie moet men echter zelf meenemen. Bij het kruis aangekomen slaan we scherp linksaf en gaan via de Maastrichterweg richting Ingber, gelegen op het plateau van Margraten. Hierbij dient een hoogteverschil van 85 meter overwonnen te worden. Na luttele meters komen we thans dicht langs de monumentale vakwerkboerderij die we reeds van bovenaf mochten aanschouwen. Verdergaand wordt de weg geleidelijk steiler en verandert deze in een holle weg. Bij een fikse regenbui stroomt veel water de hellingen af. Als deze, in dit geval een veldweg, losgewerkt is door paarden en karren erodeert de ondergrond veel meer dan het omringende landerijen. Dat betekent dat de zijkanten worden gevormd door hoge graften. Hier zijn deze begroeid met bomen, struiken en verderop bossen. Deze graften vormen een welkom tehuis voor diverse vogelsoorten, muizen, insecten, konijnen, hazen, vossen en dassen. Van de laatstgenoemde diersoorten zijn op verschillende plaatsen holen te zien en hopen uitgeworpen grond.

Boven op het plateau aangekomen, bij de tweede T-splitsing staat een zitbank. Hier kan men bijkomen van de vermoeienissen van de klim en genieten van het uitzicht. Het uitzicht doet wat "Hollands" aan vanwege het grote  rechte vlak met veldgewassen waarover men heenkijkt. On-Hollands is echter dat men ver op de achtergrond enkel bossen ziet op de Nederlands-Belgische en Nederlands-Duitse grens.
Het verdient ook aanbeveling om achter de bank eens het bos in te gaan. Daar zijn grote diepe kuilen te zien. Deze kuilen ontstonden in een nog zo niet ver verleden door het afgraven van kiezel, voor het vullen van gaten in zandwegen en Gulpens krijt. Dit krijt is mengsel van mergel (=kalk) en vuursteen (werd uitgezeefd), voor de bemesting van de landerijen. De Maastrichterweg heet vanaf de zitbank Wijlre Gerichtweg. Deze weg vormde tot circa 1795 de grens tussen de, onder de Duitse Keizer staande, vrijheerlijkheid Wijlre en het onder de Zeven Provinciën staande Gulpen. In die tijd was het gebruikelijk dat vonnissen, bijvoorbeeld ophanging, onthoofding, radbraken, etcetera gebeurde op de grens van twee gebieden, bij voorkeur op een hooggelegen punt aan een drukke weg. En een, relatief voor de tijd, drukke weg was dit. De naam Maastrichterweg duidt op het de richting van de weg. Een stuk verderop heet de weg Wijnweg. Dat duidt wat hoofdzakelijk over de weg vervoerd werd namelijk wijn. Denkend aan de Wijngracht in Kerkrade en de Wijnweg tussen Banholt en Termaar/Margraten komt een vervoersweg van wijn van Keulen naar Luik en Maastricht voor ogen.

Wie de wandeling circa 2 km wil bekorten slaat de weg in tegenover de zitbank. De beschrijving gaat dan verder bij het kruis dat voor de boerderij aan de Heesel staat waar in de oorlog een bom viel.

Na de Wijlre Gerichtweg een stukje te zijn afgewandeld wordt rechts afgeslagen tot bij de volgende kruising. Daar staat aan de overzijde van de weg tegen een paardenkastanje een gietijzeren kruis. De twee afbeeldingen op het gietijzeren kruis staan in het teken van Maria ten Hemelopneming. Bij de voet van het kruis zijn Christus en 2 personen (apostelen?) weergegeven bij een lege graftombe. In het hart van het kruis is Maria's Hemelvaart weergegeven. Maria vaart daarbij ten Hemel omringd door zes (deels) musicerende engelen. Tussen beide afbeeldingen in staan door elkaar heen de letters A en M: Ave Maria. De weg achter de boom heet Bildjesweg en komt in Scheulder uit. In de volksmond heet hij echter liekeweg (lijkenweg). Scheulder kreeg in 1850 een nieuwe kerk en werd pas in 1869 een zelfstandige parochie. In die periode ontstond pas een kerkhof te Scheulder. Daarvoor was Scheulder een rectoraat van de parochie Wijlre en werden de overledenen dan ook in Wijlre begraven. De weg komt uit op de weg tussen Scheulder en Ingber. Bij het kruispuntaldaar staat ook een gietijzeren kruis op een hardstenen sokkel tussen twee paardenkastanjebomen.

Wie behoefte heeft aan koffie of een andere versnapering kan bij het kruis rechts afslaan, richting kampeerboerderij Berghöf, circa 450 meter verderop en die men reeds goed kan zien. Het terras van de kampeerboerderij is geopend van medio maar tot en met de herfstvakantie.

De wandeling voert een stuk over de liekeweg.Bij de eerstvolgende kruising slaat men links af, de Struchterweg in. Bij de eerstvolgende kruising staat onder een koepelvormig geknipte meihaag het volgende wegkruis. Na dit kruis aanschouwd te hebben wordt recht door gelopen tot de volgende kruising. Hier slaan we rechts af (maar komen ook weer terug, afstand; 2 x 310 meter) tot we bij een kruis aankomen tussen twee bomen met een buxushaag ervoor. Dit kruis staat ook op de grens van twee gebieden. De achter het kruis gelegen hoeve heet Kapittelshof. Ze is genoemd naar de vroegere eigenaren, het Onze Lieve Vrouw Kapittel van Aken (Dom). Deze waren sinds de 12. eeuw door een schenking van de Duitse keizer eigenaren van Gulpen en Margraten. Geestelijken konden geen wereldlijke macht uitoefenen. Daarvoor hadden ze een voogd die deze macht namens hun waarnam. Voogden ontvreemdde in de loop der tijd wel van deze rechten. Het laatste restant van deze rechten werd ontnomen na de inlijving van Gulpen in 1795 bij de Franse republiek, later Keizerrijk. Het kruis staat dus ook op de grens van twee gebieden en er wordt verteld dat mogelijk daar de Gulpense galg gestaan heeft. Schriftelijke bewijzen, die dat staven, werden echter nog niet gevonden. Wat wel waar is dat nabij het kruis circa 100 jaar geleden een heer Wienen, afkomstig uit Ingber, met paard en kar verongelukte.

We keren op onze schreden terug en gaan weer terug tot de eerstvolgende weg aan de rechterhand. We blijven deze weg volgen, onderwijl genietend van de mooie uitzichten tot we aankomen bij de volgende T-splitsing. Hier staan vijf knotwilgen om een kikkerpoel. Naast de poel en onder een knotwilg staat een zitbank waar men heerlijk in de schaduw kan vertoeven. Rechts van de weg is struweel aangeplant voor vogels en als schuilplaats voor reeën en ander wild zoals vossen en dassen, die op het plateau veel voorkomen. Bij de splitsing slaan we linksaf en lopen langs een weg met een mooie meidoornhaag aan de rechterhand. In de haag is een rij esdoorns en
een uit de kluiten gewassen notenstruik geplant. Bij de volgende splitsing slaan we weer rechts af.

Verder voor verkorte wandeling de Heesel. Na een klein stukje lopen zien we voor ons aan de rechterkant een ruïne van een boerderij. Het is het enige, tastbare, restant van de woelige oorlogsjaren in Gulpen. Op 27 november 1941 om 21.32 uur liet een Engelse bommenwerper hier een bom vallen. Of hij een resterende bom dropte om veilig te landen in Engeland, of dat hij snel hoogte wilde winnen voor een achtervolgende Duitse jager of dat men niet wist dat hij boven Nederland vloog is niet bekend. Wel bekend is dat vader Harie en zoon Sjeng Frijns uit Beertsenhoven, de uitbater van de boerderij: Sjef Roumans en neefje Willy Roemans daarbij het leven lieten. Op 27 november 2011, op de 70. gedenkdag van deze treurig gebeurtenis, werd op initiatief van het wegkruisencomité, onderdeel van de heemkundevereniging Galopia, een kruis met gedenkplaat opgericht.

We lopen verder de helling af. Aandacht wordt gevraagd voor de appelbomen die aan de linker kant in het hellend weiland staan. Deze zitten vol met mistletoe, vogellijm, lokaal hämsje genoemd. Dit is een parasieterende plant die enkel in Nederland in Zuid-Limburg, op de lössgronden, voorkomt. Hij heeft daarbij een voorkeur voor Canadese populieren en appelbomen. Minder vaak zie je hem in meidoornstruiken en lindebomen.
We lopen verder en na de GSM-CAI-mast dalen we de helling af via een kiezelweg. Onder aan de helling, bij een viersprong staat onder een lindeboom een smeedijzeren kruis. Hier vervolgen we de weg verder hellingafwaarts tot we bij de volgende kruising komen. Voor de kruising staat aan de linker kant een boerderij, het restant van een inmiddels verdwenen klooster. Achter de heg voor het gebouw kan men met wat moeite een tuinmuur met regelmatig verdeelde penanten onderscheiden. Dit is het restant van de vroegere kloosterkapel. Het eigenlijke klooster stond tot circa1935 midden op de thans recht door-gaande weg naar Wijlre. Het huisvestte naast een klooster een meisjesschool en een bejaardentehuis. Het klooster werd afgebroken toen de weg naar Wijlre, die tot dan in een ruime bocht om het tegenoverliggende kerkhof liep, recht werd doorgetrokken.

Op de kruising staat onder een paardenkastanjeboom een zitbank. De boom werd geplant bij de bevrijding van Gulpen door de geallieerden in september 1944. Aan de rechterkant staat een monument, naar een ontwerp van Appie Drielsma, dat de 17 Gulpense, Joodse inwoners gedenkt, die door de bezetter van het leven werden beroofd. Volgens Poolse lijsten kwamen 23 mensen in Polen in concentratiekampen om het leven die van geboorte Gulpenaar waren.

Tegenover de kruising staat in een verhoogde tuin achter een hek een kruis. Dit is een oud kruis dat door inwoners geplant werd op de viersprong. Hier kruisten al in een ver verleden de Via Regia en de weg Gulpen-Wijlre elkaar. Vroeger was men bijgelovig, een kruising van wegen bracht ongeluk. Men plaatste daarom altaartjes bij een kruising. In de Karolingische periode werd de streek gekerstend en dit gebruik vervangen door het plaatsen van een wegkruis.

We steken de weg recht over en lopen, met het kerkhof aan de linkerhand, tot aan de Beatrixboom, die we in het begin van de wandeling al zagen en slaan vervolgens rechtsaf. Na het passeren van de brug slaan we bij de Rijksweg weer rechtsaf en bereiken zo weer het vertrekpunt.

Giel Xhonneux    april 2012